پرسش : در «احادیث اهل بیت(علیهم السلام)»، چه چیزی به عنوان «غنی ترین منبع کسب معرفت» معرفی شده است؟

پاسخ اجمالی:

احادیث اهل بیت(ع) قرآن را غنی ترین منبع کسب معرفت معرفی می کنند؛ برای مثال پیامبر اکرم(ص) امّت را به مراجعه به قرآن، هنگام مشتبه شدن امور توصیه می کند و با معرفی قرآن به عنوان بهترین راهنما می فرماید: «…كسى كه قرآن را پيشاپيش روى خود قرار دهد او را به بهشت هدايت مى كند…».

پاسخ تفصیلی:

با توجه به اینکه برخی قائل به غریزی بودن وحی شده اند بحث وحی را با اشاره به اهمیّت و غناى بزرگترین مصداق وحى یعنى قرآن مجید در کلمات پیشوایان بزرگ مطرح مى کنیم، تا هم تاکیدى باشد بر اصل مساله، و موقعیّت این منبع عظیم معرفت، و هم پاسخى باشد به کج اندیشانى که وحى را در ردیف غرایز حیوانات و پایین تر از ادراکات عقلى مى شمارند، و معتقدند با پیشرفت عقول انسان ها نیازى به وحى و معارفى که از آن سرچشمه مى گیرد، نخواهیم داشت! تا معلوم شود:

صلاح کار کجا و من خراب کجا؟ *** ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا؟

۱٫ پیغمبر اکرم(صلى اللهعلیه وآله) خطاب به مسلمانان فرمود:
«اِذا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الاُْمُورُ کَقِطَعِ الَّیلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرآنِ… مَنْ جَعَلَهُ اَمامَهُ قادَهُ اِلى الْجَنَّهِ، وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ ساقَهُ اِلى الْنّارِ، وَ هُوَ اَوضَحُ دَلْیل اِلى خَیْرِ سَبیْل، مَنْ قالَ بِه صَدَقَ، وَمَنْ عَمِلَ بِهِ اُجِرَ، وَ مَنْ حَکَمَ بِهِ عَدَلَ» (۱)؛

(هنگامى که امور بر شما مشتبه شود همچون پاره هاى شب تاریک، بر شما باد که به سراغ قرآنروید… کسى که قرآنرا پیشاپیش روى خود قرار دهد او را به بهشتهدایت مى کند، و کسى که آن را پشت سر افکند او را به دوزخ مى راند، قرآنبهترین راهنما به سوى بهترین راه ها است، هرکس بر طبق آن سخن گوید راستگو است، و هرکس به آن عمل کند ماجور است، و هرکس مطابق آن حکم کند عادل است).

۲٫ امیرمومنان على(علیه السلام) در یکى از خطبه هاى نهج البلاغه مى فرماید:
«ثُمَّ انْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتابَ نُوراً لا تَطْفَاُ مَصابِیْحُهُ، وَسِراجاً لا یَخْبُو تَوَقُّدُهُ، وَ بَحْراً لا یُدْرَکُ قَعْرُهُ، وَ مِنهاجاً لا یُضِلُّ نَهْجُهُ، وَ شُعَاعاً لا یُظِْلُمُ ضَوْئُهُ، وَ فُرْقاناً لا یُخْمَدُ بُرهانُهُ، وَتِبیاناً لا تُهْدَمُ ارْکانُهُ، وَشِفاءً لا تُخْشَى اَسْقَامُهُ، و عِزَّاً لاَ تُهْزَمُ اَنْصارُهُ، وَ حَقّاً لا تُخْذَلُ اَعْوانُهُ … هُوَ مَعْدِنُ الاِیمَانِ وَ بُحْبُوحَتُهُ وَیَنابِیْعُ الْعِلْمِ وَ بُحُوُرُه، وَ رِیَاضُ الْعَدْلِ وَغُدْرَانُهُ، و اثافِىُّ الاِسْلامِ وَ بُنْیانُهُ» (۲)؛

(سپس خداوند کتابى بر او نازل فرمود، همان نورى که خاموشى ندارد و چراغى که فروغ اش زوال نمى پذیرد، دریایى که اعماق اش را نتوان یافت، و راهى که گمراهى در آن وجود ندارد، شعاعى که روشنایى اش را تیرگى نگیرد، و فرقان و جدا کننده حق از باطل که درخشش دلیل اش به خاموش نگراید، بنیانى که ارکان اش منهدم نگردد، شفابخشى است که با وجود آن بیمارى ها وحشت نیاورد، قدرتى است که یاوران اش را شکست نیست، و حقى است که مددکاران اش هرگز تنها نمى مانند…قرآن معدن ایمانو مرکز آن است، چشمه هاى دانش و دریاهاى آن است، منابع عدالتو غدیرهاى آن است، و نیز پایه هاىاسلامو شالوده آن است).
۳٫ امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى فرماید: مردى از امام صادق(علیه السلام)پرسید: «ما بالُ الْقُرْآنِ لا یَزْدادُ عَلَى النَّشْرِ وَالدَّرْسِ اِلاّ غَضاضَهً» ؛

(چرا قرآن با افزایش ارسال مطلب و مطالعه چیزى جز طراوت پیدا نمى کند؟!)

امام(علیه السلام) فرمود: «لاَِنَّ الله تَبارَکَ وَتَعالى لَمْ یَجْعَلْهُ لِزَمان، وَلا لِناس دُوْنَ ناس، فَهُوَ فَى کُلِّ زَمان جَدِیْدٌ، وَعِنْدَ کُلِّ قَوْم غَضٌّ اِلى یَوْمِ الْقِیامَهِ» (۳)؛

(زیرا خداوند متعال آن را براى زمان معینى قرار نداده، و نه براى قوم خاصى، و لذا در هر زمانى تازه، و نزد هر جمعیتى شاداب و با طراوت است تا روز قیامت).

روایات در این زمینه بسیار فراوان است؛ هم در منابع شیعه و هم در منابع اهل سنّت. فقط به عنوان نمونه سه حدیث فوق را که از پیغمبر اکرم(صلى اللهعلیه وآله) و امیرمومنان على(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) بود، آوردیم.(۴)

پی نوشت:

(۱). اين حديث را مرحوم علاّمه مجلسى در بحارالانوار از ابوسعيد خدرى ضمن يكى از خطبه هاى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)نقل كرده است. (بحار الأنوار، مجلسى محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، ۱۴۰۳ هـ.ق‏، چاپ دوم، ج ۷۴، ص ۱۷۷، باب ۷ (ما جمع من مفردات كلمات الرسول ص و جوامع كلمه).(۲). نهج البلاغة، شريف الرضى، محمد بن حسين‏، محقق/ مصحح: صبحي صالح، انتشارات هجرت‏، قم‏، ‏۱۴۱۴ هـ.ق، چاپ اول، ص ۳۱۵، خطبه ۱۹۸٫
(۳). بحار الأنوار، مجلسى محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، ۱۴۰۳ هـ.ق، چاپ دوم، ج ۸۹، ص ۱۵، باب ۱ (فضل القرآن و إعجازه و أنه لا يتبدل بتغير الأزمان و لا يتكرر بكثرة القراءة و الفرق بين القرآن و الفرقان).
(۴). گرد آوری از: کتاب پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۶ هـ.ش، چاپ نهم، ج ۱، ص ۲۲۳٫

نهج البلاغه با مرور قرن‌ها نه تنها تازگی و جذابیت خویش را حفظ کرده که فزون‌تر ساخته است و این اعجاز نیست مگر به سبب ویژگی هایی که در شکل و محتوا است. این امتیاز را جز در مورد قرآن نمی توان یافت که در کلام امام علی(ع) درباره قرآنآمده است: « ظاهره انیق و باطنه عمیق، لاتفنی عجائبه و لاتنقضی غرائبه » قرآن کتابی است که ظاهری زیبا و باطنی عمیق دارد، نه شگفتی های آن پایان می‎پذیرد و نه اسرار آن منقضی می‎شود. در سخن مشابهی نیز آمده است : «لاتحصی عجائبه و لاتبلی غرائبه» نه شگفتی های آن را می‎توان شمرد و نه اسرار آن دستخوش کهنگی می‎شود و از بین می‎رود.

سخنان امام علی(ع) در فاصله قرن اول تا سوم در کتب تاریخ و حدیث به صورت پراکنده وجود داشت. سید رضی در اواخر قرن سوم به گردآوری نهج البلاغه پرداخت و اکنون بیش از هزار سال از عمر این کتاب شریف می‎گذرد. هر چند پیش از وی نیز افراد دیگری در گردآوری سخنان امام علی (ع) تلاش‌هایی به عمل آوردند، اما کار سید رضی به خاطر ویژگی هایی که داشت درخشید و ماندگار شد، چون سید رضی دست به گزینش زده بود.

وقال علیه السلام:مِنَ الْخُرْقِ الْمُعَاجَلَةُ قَبْلَ الاِْمْکَانِ، وَ الاَْنَاةُ بَعْدَ الْفُرْصَةِ.

امام(علیه السلام) فرمود: عجله کردن پیش از فراهم شدن امکانات، و از دست دادن امکانات و سستى کردن پس از فرصت، از حماقت و نادانى است.

امام(علیه السلام) در این گفتار حکیمانه به دو چیز که از نشانه هاى نادانى است اشاره کرده، مى فرماید: «عجله کردن پیش از فراهم شدن امکانات، و از دست دادن امکانات و سستى نمودن پس از فرصت، از حماقت و نادانى است»; (مِنَ الْخُرْقِ الْمُعَاجَلَةُ قَبْلَ الاِْمْکَانِ، وَ الاَْنَاةُ بَعْدَ الْفُرْصَةِ). «خُرْق» (بر وزن مرغ) به گفته غالب ارباب لغت به معناى نادانى و کم عقلى است ولى «خَرق» (بروزن خلق) به معناى پاره کردن یا سوراخ کردن چیزى به عنوان افساد است که در قرآن مجید در داستان موسى و خضر(علیهما السلام) به آن اشاره شده است و بعید نیست هر دو به یک ریشه بازگردد زیرا پاره کردن و فاسد کردن، کار افراد نادان است.

واژه «أناة» به معناى صبر کردن و تأنى نمودن در انجام کارى است. این واژه هرگاه درمورد خداوند به کار برده مى شود و مى گویند: خداوند ذو أناة است مفهومش این است که در مجازات گنهکاران هرگز تعجیل نمى کند تا اتمام حجت بر آن ها شود، و گاه این واژه به معناى سستى کردن نیز به کار مى رود همانگونه که در گفتار حکیمانه بالا دیده مى شود. به هر حال امام(علیه السلام) دو چیز را در این جا نشانه حماقت و نادانى مى شمرد: نخست تعجیل کردن قبل از فراهم شدن امکانات است مثل این که کسى در فصل غوره کردن درختان انگور اصرار بر چیدن انگور داشته باشد که نشانه نادانى است و دیگر این که وقتى فرصت ها فراهم مى شود سستى کند و به اصطلاح این دست و آن دست نماید تا فرصت از دست برود; فرصتى که شاید هرگز بازنگردد این هم نشانه بى خبرى و نادانى است. عاقل و دانا کسى است که صبر کند و در انتظار فرصت باشد و هنگامى که فرصت فراهم شد بدون فوت وقت دست به کار شود و به مقصود خود برسد.

این کار نشانه مدیریت صحیح است. در روایات اسلامى در نکوهش عجله و شتاب بى مورد و همچنین نکوهش از دست دادن فرصت ها مطالب زیادى وارد شده است. ازجمله درباره عجله و شتاب بى مورد در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)مى خوانیم: «إِنَّمَا أَهْلَکَ النَّاسَ الْعَجَلَةُ وَلَوْ أَنَّ النَّاسَ تَثَبَّتُوا لَمْ یهْلِکْ أَحَدٌ; مردم را عجله (بى جا) هلاک مى کند و اگر مردم در کارها درنگ مى کردند (و با آرامش و دقت کارها را انجام مى دادند) احدى هلاک نمى شد». قابل توجه این که در دنیاى امروز یکى از مهم ترین عوامل تصادف هاى وسایل نقلیه و مرگ ومیرهاى ناشى از آن عجله و سرعت هاى غیر مجاز ذکر شده است. در حدیث دیگرى از امام امیرمؤمنان(علیه السلام) در غررالحکم آمده است: «العَجولُ مُخْطِئٌ وإن مَلَکَ، المُتَأنِّى مُصِیبٌ وإن هَلَک; عجول، خطاکار است هر چند (تصادفاً) پیروز شود و کسى که با تأنى (و حساب) کار مى کند به واقع مى رسد هر چند (در پاره اى از اوقات، ظاهراً) ناکام شود».

در حدیث دیگرى که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل کرده است مى خوانیم: «مَنِ اسْتَطَاعَ أَنْ یمْنَعَ نَفْسَهُ مِنْ أَرْبَعَةِ أَشْیاءَ فَهُوَ خَلِیقٌ بِأَنْ لاَ ینْزِلَ بِهِ مَکْرُوهٌ أَبَداً قِیلَ وَ مَا هُنَّ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الْعَجَلَةُ وَ اللَّجَاجَةُ وَ الْعُجْبُ وَ التَّوَانِى; کسى که بتواند خود را از چهار چیز بازدارد سزاوار است که هرگز گرفتار حادثه ناگوارى نشود. عرض کردند: اى امیرمؤمنان آن چهار چیز چیست؟ فرمود: عجله و لجاجت و خودپسندى و تنبلى». در برابر روایات مذکور، در بعضى از روایات دیگر مشاهده مى کنیم که دستور به عجله داده شده است ازجمله در حدیثى امام باقر(علیه السلام)مى فرماید: «مَنْ هَمَّ بِشَىء مِنَ الْخَیرِ فَلْیعَجِّلْهُ فَإِنَّ کُلَّ شَىء فِیهِ تَأْخِیرٌ فَإِنَّ لِلشَّیطَانِ فِیهِ نَظْرَةً; کسى که تصمیم به کار خیرى گرفت باید در آن شتاب کند زیرا به هنگام تأخیر، شیطان ممکن است در آن وسوسه کند و آن را (براى همیشه) به عقب بیندازد». بدیهى است که هیچ گونه تضادى بین این گونه از روایات نیست. عجله مذموم در جایى است که انسان بدون فراهم شدن مقدمات و امکانات شتاب کند و نیروى خود را به هدر دهد و عجله ممدوح آن است که هرگاه تمام مقدمات و امکانات فراهم شد به تأخیر نیندازد زیرا شیاطین انس و جن ممکن است در آن موانعى ایجاد کنند. درمورد نکوهش از دست دادن فرصت ها نیز روایات فراوانى از معصومین(علیهم السلام)در کتب مختلف نقل شده است ازجمله در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «تَرْکُ الفُرَصِ غُصَصٌ; از دست دادن فرصت ها سبب انواع غصه هاست». در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان(علیه السلام) آمده است: «مَنْ أَخَّرَ الْفُرْصَةَ عَنْ وَقْتِهَا فَلْیکُنْ عَلَى ثِقَة مِنْ فَوْتِهَا; کسى که به موقع از فرصت استفاده نکند مطمئن باشد که فرصت از دست خواهد رفت». روشن است که استفاده کردن از فرصت به معناى عجله بى جا نیست بلکه شتاب و سرعت در کارهایى است که اسباب آن فراهم شده و هر لحظه ممکن است موانعى پیش آید. در این گونه موارد باید شتاب کرد و پیش از فوت فرصت به مقصد رسید.

باشگاه خبرنگاران/.