مواردی كه می‌توان نماز واجب را شكست

مسأله ۱۳۹۹. شكستن نماز واجب با اختیار، بنابر احتیاط واجب، جایز نیست؛ ولی در بعضی از موارد، شکستن نماز واجب، جایز (بلکه در بعضی موارد واجب) است، از آن جمله موارد زیر می‌باشد:

۱٫ پیشگیری از ضرر مالی یا بدنی

مسأله ۱۴۰۰. شکستن نماز واجب برای حفظ مال و جلوگیری از ضرر مالی یا بدنی اشکال ندارد.

مسأله ۱۴۰۱. اگر حفظ جان خودِ انسان یا كسی كه حفظ جان او واجب است یا حفظ مالی كه نگهداری آن واجب می‌باشد، بدون شكستن نماز ممكن نباشد، باید نماز را بشكند.

۲٫ هر هدف دینی یا دنیوی که دارای اهمیت است

مسأله ۱۴۰۲. شکستن نماز واجب برای هر غرض دینی یا دنیوی كه برای نمازگزار مهم است، در وسعت وقت اشکال ندارد، هرچند اگر نماز را نشکند ضرری به او وارد نشود.^[۱]

۳٫ پرداخت طلب طلبکار

مسأله ۱۴۰۳. اگر در وسعت وقت مشغول نماز باشد و طلبكار طلب خود را که زمان ادایش فرا رسیده از او مطالبه كند، چنانچه بتواند در بین نماز طلب او را بدهد، باید در همان حال بپردازد و اگر بدون شكستن نماز، پرداخت طلب او ممكن نیست، باید نماز را بشكند و طلب او را بدهد و بعد نماز را بخواند.

۴٫ تطهیر (پاک کردن) مسجد در وسعت وقت

مسأله ۱۴۰۴. اگر در بین نماز بفهمد كه مسجد نجس است، چنانچه وقت تنگ باشد، باید نماز را تمام كند سپس مسجد را تطهیر نماید و اگر وقت وسعت دارد و تطهیر مسجد، نماز را به هم نمی‌زند، باید در بین نماز تطهیر كند و بعد بقیه نماز را بخواند و اگر تطهیر مسجد، نماز را به هم می‌زند، در صورتی كه بعد از نماز، تطهیر مسجد ممكن باشد و تأخیر تطهیر تا بعد از نماز، هتک حرمت مسجد به حساب نیاید، شكستن نماز برای تطهیر واجب نیست هرچند جایز می‌باشد؛ امّا اگر بعد از نماز، تطهیر مسجد ممكن نباشد یا باقی ماندن نجاست در مسجد و تأخیر تطهیر، عرفاً هتک و توهین به مسجد محسوب شود، باید نماز را بشكند و مسجد را تطهیر نماید و بعد نماز را بخواند.

۵٫ گفتن اذان و اقامه یا اقامه تنها

مسأله ۱۴۰۵. اگر قبل از قرائت یا پیش از آنكه به اندازه ركوع خم شود، یادش بیاید كه اذان و اقامه یا تنها اقامه را فراموش كرده، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، مستحب است برای گفتن آنها نماز را بشكند، بلكه اگر پیش از تمام شدن نماز یادش بیاید كه آنها را فراموش كرده، مستحب است برای گفتن آنها نماز را بشكند. البتّه این حکم بنابر احتیاط واجب، در نماز جماعت و نیز جایی که آن‌ها را عمداً ترک کرده و همین‌طور جایی که فراموش کرده ولی بین نماز یادش آمده و آن را نخوانده و پس از گذشتن مدّت قابل توجهّی تصمیم به خواندن آن می‌گیرد، جاری نمی‌باشد.

۶٫ پدید آمدن شک‌‌‌های صحیح در وسعت وقت نماز

مسأله ۱۴۰۶. نمازگزاری که در وسعت وقت نماز یکی از شک‌های صحیح در نماز چهار رکعتی برایش پیش آمده و شک وی، ثابت و پابرجا شده است – مثل اینکه در نماز ظهر شک نموده که رکعت سوّم است یا چهارم – می‌تواند نماز را بشكند و دوباره بجا آورد، هم‌چنان که می‌تواند مطابق دستور العمل مربوط به شک‌های صحیح رفتار نماید که توضیح آن در فصل شک‌های صحیح نماز خواهد آمد.

مسأله ۱۴۰۷. كسی كه باید نماز را بشكند، اگر نماز را تمام كند، هرچند معصیت كرده ولی نمازش صحیح است و احتیاط مستحب است كه آن را دوباره بخواند.

كم و زیاد كردن اجزاء نماز یا عدم رعایت شرایط نماز

مسأله ۱۴۰۸. هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمداً كم یا زیاد كند، هرچند یک حرف آن باشد، نماز باطل است؛ البتّه تکرار ذکر‌های نماز با توضیحی که در مسأله (۱۲۰۸) ذکر شد، اشکال ندارد.

مسأله ۱۴۰۹. اگر به علّت ندانستن مسأله، چیزی از واجبات ركنی نماز را كم كند، نماز باطل است و حکم زیاد کردن واجبات رکنی در مسأله (۱۱۲۵) گذشت و امّا كم كردن واجب غیر ركنی از جاهل قاصر مانند كسی كه به گفته شخصی موثّقی یا رساله معتبری اعتماد كرده و بعداً خطای او یا رساله معلوم شده، نماز را باطل نمی‌كند؛ همچنین اگر به علّت ندانستن مسأله – هرچند از روی تقصیر – حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را آهسته بخواند یا حمد و سوره نماز ظهر و عصر را بلند بخواند یا تسبیحات اربعه را در ركعت سوم و چهارم بلند بخواند یا در مسافرت نماز ظهر و عصر و عشا را چهار ركعتی بخواند، نمازش صحیح است.

مسأله ۱۴۱۰. اگر در نماز واجب بعد از رسیدن به ركوع یادش بیاید كه دو سجده را از ركعت پیش فراموش كرده، نمازش، بنابر احتیاط واجب، باطل است. ولی اگر یادش بیاید یک سجده از ركعت قبل را فراموش كرده نمازش صحیح می‌باشد و بنابر احتیاط، واجب است قضای سجده را بعد از نماز بجا آورد.^[۲]

و اگر پیش از رسیدن به ركوع یادش بیاید، باید برگردد و سجده یا سجده‌ها را به جا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات اربعه را بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، بنابر احتیاط مستحب، برای ایستادن بی‌‌جا سجده سهو بنماید.

مسأله ۱۴۱۱. اگر قبل از گفتن «السَّلامُ عَلَینا» و «السَّلامُ عَلَیكُمْ» یادش بیاید كه دو یا یک سجده ركعت آخر را به جا نیاورده، باید سجده یا سجده‌ها را به جا آورد و دوباره تشهّد بخواند و نماز را سلام بدهد.

مسأله ۱۴۱۲. هر گاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز چه عمداً و چه سهواً اتّفاق بیفتد، نماز را باطل می‌كند – مثلاً پشت به قبله نماید یا وضویش باطل شود یا صورت نماز از بین برود – و بعد از آن عمل یادش بیاید كه دو سجده ركعت آخر را به جا نیاورده، نمازش باطل است و اگر یادش بیاید یک سجده را انجام نداده نمازش صحیح می‌باشد و بنابراحتیاط، واجب است قضای‌ سجده را بجا آورد.^[۳]

واگر قبل از انجام كاری كه چه عمدی انجام شود و چه سهوی، نماز را باطل می‌كند، یادش بیاید دو یا یک سجده از رکعت آخر را به جا نیاورده، باید دو یا یک سجده‌ای را که فراموش کرده به جا آورد و دوباره تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و بنابر احتیاط واجب، برای سلامی كه بی‌جا گفته است، سجده سهو انجام دهد.

و اگر بعد از ارتكاب عملی كه انجام عمدی آن مبطل است، امّا انجام سهوی آن مبطل نیست – مثل سخن گفتن به مقدار كم – یادش بیاید یک یا دو سجده از رکعت آخر را فراموش کرده است، مانند صورت قبل باید یک یا دو سجده ‏ای را كه فراموش كرده به جا آورد و دوباره تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و بنابر احتیاط واجب، برای سلامی كه بی‌جا گفته است، سجده سهو انجام دهد و همچنین، برای سخن گفتن سهوی نیز بنابر احتیاط واجب، سجده سهو به‌جا آورد.

مسأله ۱۴۱۳. هر گاه بعد از سلام نماز یادش بیاید كه تشهّد ركعت آخر را به جا نیاورده، نمازش صحیح است و لازم نیست برگردد و تشهّد را به جا آورد و احتیاط مستحب است قضای تشهّد فراموش شده را انجام دهد؛ ولی واجب است برای تشهّد فراموش شده، سجده سهو انجام دهد و در این مسأله فرقی نیست كه نمازگزار بعد از سلام نماز، عملی كه به جا آوردن آن چه عمدی و چه سهوی، مبطل نماز است،انجام داده باشد یا انجام نداده باشد.^[۴]

مسأله ۱۴۱۴. اگر قبل از سلام نماز یادش بیاید كه یک ركعت یا بیشتر از آخر نماز نخوانده، باید مقداری را كه فراموش كرده به جا آورد.

مسأله ۱۴۱۵. اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یک ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه كاری انجام داده كه اگر در نماز چه عمدی و چه سهوی اتّفاق بیفتد، نماز را باطل می‌كند – مثلاً پشت به قبله كرده یا وضویش باطل شده یا صورت نماز به هم خورده – نمازش باطل است و اگر كاری كه انجام عمدی و سهوی آن، نماز را باطل می‌كند انجام نداده، باید فوراً مقداری را كه فراموش كرده به جا آورد و برای سلام زیادی، بنابر احتیاط لازم، سجده سهو انجام دهد.

مسأله ۱۴۱۶. اگر نمازگزار در بین نماز یا بعد از آن بفهمد، وضو یا غسل یا تیمّمش باطل بوده یا بدون وضو یا غسل یا تیمّم مشغول نماز شده، باید نماز را دوباره با وضو یا غسل یا تیمّم طبق وظیفه شرعی‌اش بخواند و اگر وقت گذشته، قضاء نماید.

مسأله ۱۴۱۷. اگر نمازگزار بعد از نماز بفهمد تمام نماز را قبل از وقت خوانده باید آن را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضاء نماید و در این حکم فرقی نیست که بر اساس یقین یا اطمینان یا حجّت شرعی معتبر دیگر مثل شهادت بیّنه به فرا رسیدن وقت، نماز را خوانده باشد یا این امر از روی غفلت یا فراموشی یا سهل انگاری یا ندانستن مسأله باشد.

مسأله ۱۴۱۸. اگر به یكی از راه‌‌های شرعی بیان شده در مسأله (۸۹۴) برای انسان ثابت شود كه وقتِ نماز شده و مشغول نماز شود:

الف. اگر در بین نماز بفهمد اشتباه کرده و هنوز هم وقت نماز نشده – هرچند لحظاتی بعد وقت، نماز فرا می‌رسد – نماز او باطل است.

ب. اگر در بین نماز شک کند كه وقت نماز شده یا لحظاتی بعد وقت نماز خواهد شد، نماز او باطل است.

ج. چنانچه در بین نماز متوجّه شود، بعد از شروع او به نماز وقت نماز فرا رسیده به گونه‌ای که موقع فهمیدن، وقت نماز شده است، نماز او صحیح می‌باشد.

د. چنانچه در بین نماز یقین یا اطمینان داشته باشد كه وقت نماز شده و شک كند كه آنچه از نماز خوانده در وقت بوده یا نه، نمازش صحیح است.

ه‍ . چنانچه بعد از نماز بفهمد كه در بینِ نماز، وقت فرا رسیده است، نماز او صحیح می‌باشد.

و. چنانچه بعد از تمام شدن نماز شک نماید که نماز را در وقت خوانده یا قبل از وقت، در حالی که هنگام شک، وقت نماز فرا رسیده باشد، نمازش صحیح است.

مسأله ۱۴۱۹. اگر انسان متوجّه نباشد كه باید با طریق شرعی معتبر مثل یقین یا اطمینان به فرا رسیدن وقت، مشغول نماز شود و در حال غفلت نماز بخواند:

الف. چنانچه بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را در وقت خوانده، نماز او صحیح است.

ب. چنانچه بعد از نماز بفهمد كه در بین نماز وقت فرا رسیده، نمازش باطل است و باید دوباره آن نماز را بخواند.

ج. چنانچه بعد از تمام شدن نماز شک نماید که نماز را در وقت خوانده یا قبل از وقت، یا شک نماید که تمام نماز را در وقت خوانده یا قسمتی از آن را در وقت خوانده است، نمازش صحیح می‌باشد.

د. چنانچه در بین نماز بفهمد كه هنوز وقت فرا نرسیده، هرچند لحظاتی بعد وقت نماز خواهد شد، نماز او باطل است.

ه‍ . چنانچه در بین نماز شک کند كه وقت فرا رسیده یا لحظاتی بعد وقت نماز خواهد شد، نماز او باطل است.

و. چنانچه در بین نماز متوجّه شود وقت بعد از شروع او به نماز فرا رسیده است امّا قسمتی از نماز هر – چند اندک – را قبل از وقت خوانده نماز او باطل است.

مسأله ۱۴۲۰. اگر فرد شک دارد که وقت نماز فرا رسیده یا نه، امّا به امید فرا رسیدن وقت، رجاءً نماز را بخواند و بعد از نماز تحقیق نماید:

الف. چنانچه بفهمد تمام نماز را در وقت شرعی آن خوانده، نمازش صحیح است.

ب. چنانچه بفهمد تمام نماز یا قسمتی از آن را قبل از وقت خوانده، نمازش باطل است.

ج. چنانچه روشن نشود نماز را در وقت خوانده یا قبل از آن، نمازش باطل است.

مسأله ۱۴۲۱. اگر نمازگزار بفهمد نمازش را پشت به قبله خوانده یا با انحراف «۹۰» درجه از قبله یا انحراف بیشتربه جا آورده است، چنانچه وقت نگذشته – هرچند به اندازه یک رکعت وقت باقی باشد – باید آن را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته باشد، چنانچه مردّد بوده و در یافتن قبله سهل انگاری كرده یا اینکه حکم را نمی‌دانسته و در این ندانستن معذور نبوده، بلکه جاهل مقصّر به حساب می‌آید، قضای نماز بر او واجب است وگرنه قضاء لازم نیست.

مسأله ۱۴۲۲. اگر نمازگزار بفهمد نمازش را رو به قبله نخوانده ولی انحراف از قبله به سمت راست یا چپ قبله (۹۰ درجه) نرسد، پس چنانچه در انحراف از قبله عذر نداشته، مثل اینكه در جستجوی سمت قبله سهل انگاری کرده یا این که حکم شرعی را نمی‌دانسته و در ندانستنش عذر نداشته و جاهل مقصّر محسوب شود، بنابر احتیاط واجب، باید نماز را دوباره بخواند، چه در وقت باشد چه خارج وقت و اگر معذور بوده، لازم نیست نماز را در وقت دوباره بخواند یا بعد از وقت قضاء نماید.